«Το φιλόκαλον, το φιλοπρόοδον, το ευφορώτατον και φιλογενέστατον Δοξάτον, αμιλλώμενον, κατά την μόρφωσιν των κατοίκων, προς την Δράμαν και εν τισίν υπερέχον αυτοίς».
Ένας μεγάλος αριθμός μαρτυριών βεβαιώνει τη μακραίωνη ιστορική διαδρομή της πόλης μας από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Εδώ για αιώνες, οι άνθρωποι γράφουν τη δική τους ξεχωριστή ιστορία και παράγουν πολιτισμό. Έλληνες Ρωμαίοι, Οθωμανοί πέρασαν από αυτόν τον ευλογημένο τόπο, στο μέσο μιας εύφορης πεδιάδας, και άφησαν το δικό τους ιστορικό στίγμα. Μα πάνω απ’ όλα, ο ακμαίος αλλά άγνωστος στους περισσότερους ελληνισμός της περιοχής σημάδεψε το γύρισμα του χρόνου»
Αρχαιολογικά ευρήματα φανερώνουν:
- Προϊστορικούς οικισμούς «Ντοξάτ-Τεπέ» πριν από 5.000-7.000 χρόνια.
- Την παρουσία του «Θρηκίου έθνους» των Ηδωνών.
- Ως Μακεδονική πόλη στην ευρύτερη περιοχή των Φιλίππων γνωρίζει ιδιαίτερη ανάπτυξη.
- Αρχαίες επιγραφές, ελληνικές και λατινικές, φανερώνουν ακόμη ( Την ύπαρξη ρωμαϊκής κώμης με σχετική αυτονομία, ελληνικό τρόπο ζωής και σκέψης σε θέματα θρησκείας, Διονυσιακής λατρείας κ. ά και με γεωργικές ασχολίες και ιδιαίτερα την αμπελουργία και το εμπόριο οίνου).
- Στη συνέχεια μέσα από αναφορές σε κώδικες και βιβλία διακρίνουμε την παρουσία της κώμης στα Βυζαντινά και Οθωμανικά χρόνια.
«Λατινικές Επιγραφές»
Κάτοικοι :
· Ντόπιοι ελληνικοί πληθυσμοί που αναμείχθηκαν με Ρωμαίους .
· Θράκες ιππείς και ακόμη η ρωμαϊκή φυλή Voltinia.
Διοίκηση :
· Αγορανόμος που εποπτεύει την αγορά τα λουτρά, τις οικοδομές τους δρόμους τα δημόσια κτήματα και τους αγώνες.
· Ταμίας για τη διαχείριση του ταμείου.
· Υπεύθυνος δικαιοσύνης που έχει και ποινικές αρμοδιότητες.
Λατρεία :
· Έντονη είναι στην περιοχή η Διονυσιακή λατρεία , τα δρώμενα, οι λαμπαδηδρομίες, τα τελετουργικά γεύματα και τέλος οι πανηγυρικές πομπές των πιστών ακολούθων του Βάκχου. Οι θρησκευτικές αντιλήψεις αυτές οδηγούν και σε ανάλογες θέσεις απέναντι στο θάνατο και στη μετά θάνατον ζωή .
· Για τον απλό άνθρωπο αποτελεί πρότυπο ο Ηρακλής και ο Αχιλλέας στην προσπάθειά του να ξεπεράσει το φόβο του θανάτου με το δρόμο της αρετής. Από τους ημιθέους αντλεί παράδειγμα ο γονιός για να αντιμετωπίσει το χαμό του παιδιού του . Οι επιτύμβιες επιγραφές βεβαιώνουν την σημαίνουσα θέση της Ελληνικής Μυθολογίας στην ευρύτερη περιοχή .
Νεότερα χρόνια
Γύρω στα 1600 υπάρχει γραπτή αναφορά στο όνομα «Δοξάτο» από μοναχό της μονής Εικοσιφοίνισσας . Οι ειδικοί στα τοπωνύμια διαφωνούν στην ονομασία του Δοξάτου, που παραπέμπει στη «δόξα» , αλλά επικρατέστερη εκδοχή φαίνεται να είναι αυτή του ευρύχωρου χώρου του πρώτου ορόφου στα Μακεδονικά σπίτια .
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι κάτοικοι της περιοχής συμμετέχουν στον απελευθερωτικό αγώνα του Εμμανουήλ Παπά και των άλλων οπλαρχηγών . Οπλαρχηγοί και άλλοι εθελοντές θα προσφύγουν στο Νότο για να βοηθήσουν τους εκεί αδελφούς. Ως ανταπόδοση κατά τον ένοπλο Μακεδονικό Αγώνα (1904) θα προσέλθουν Κρητικοί και άλλοι για να ενισχύσουν το δίκαιο αγώνα των αδελφών της Μακεδονίας .
Δοξατιανοί πρόκριτοι είναι ενταγμένοι στις μυστικές ομάδες και χρησιμοποιούν τα δώματα των όμορφων κατοικιών για κρυφές συναντήσεις και περίθαλψη τραυματιών. Στις ένοπλες ομάδες της περιοχής , όπως αυτής του καπετάν Τζάρα προσχωρούν Δοξατιανοί αγωνιστές όπως ο Δημήτριος Κομήτης κ.ά .
30 Ιουνίου 1913
Στη διάρκεια του 1ου παγκοσμίου πολέμου οι Βούλγαροι εισβάλλουν πάλι στη γύρω περιοχή και οδηγούν τους άνδρες από 17- 50 στην ομηρία, για καταναγκαστικά έργα στη Βουλγαρία. Συγκινημένος ο Βενιζέλος από τα παθήματα του λαού της Αν. Μακεδονίας και υποκινημένος από τις συμμαχικές δυνάμεις προβαίνει στο κίνημα της άμυνας και μπαίνει στον πόλεμο στο πλευρό της «Αντάτ».
Μετά τις τραγικές συνέπειες της Μικρασιατικής Καταστροφής και με τη συνθήκη της Λωζάνης θωρακίζεται πληθυσμιακά η περιοχή με ελληνικό στοιχείο μιας και δέχεται το μεγαλύτερο αριθμό των εργατικών, δημοκρατικών και δημιουργικών προσφύγων του Πόντου, της Α. Θράκης και της Μ. Ασίας.
Οι φιλοπρόοδοι Δοξατιανοί εκφράζουν πάντα τα δημοκρατικά αισθήματα και στην περίοδο του κινήματος του 1935 από το Βενιζέλο βρίσκουν καταφύγιο εδώ οι ιδέες και οι άνθρωποι.
Το τίμημα όμως θα το πληρώσει πάλι το Δοξάτο κατά τη διάρκεια του 2ου Παγκοσμίου πολέμου.
Γνωρίζουν τη σκληρότερη κατοχή αυτής των Βουλγάρων, έχοντας και τις προηγούμενες εμπειρίες και με την καθοδήγηση των επαναστατικών και φιλοπρόοδων ποντίων προσφύγων (επηρεασμένων και από την ιδεολογία της κομμουνιστικής Ρωσίας), οργανώνουν την πρώτη ένοπλη εξέγερση στην Ευρώπη κατά του Άξονα. που θα κατασταλεί με τη σφαγή 350 κατοίκων του Δοξάτου ως αντίποινα..
Δεν ανταλλάσσει όμως κανείς τη ζωή του αρνούμενος την Ελληνικότητά του.
Κάτοικοι – Οικονομία - Πολιτισμός .
Από τα τέλη του 19ου αιώνα η περιοχή καλλιεργούσε την περίφημη ποικιλία καπνού των «μπασμάδων» και ακόμη συγκέντρωνε στα πολλά καπνομάγαζα την παραγωγή όλης της περιοχής και μετά την κατάλληλη επεξεργασία, τα διοχέτευε μέσω της Καβάλας στις μεγάλες αγορές. Δημιουργείται έτσι γρήγορα μια άλλη τάξη δίπλα στους ξένους εμπόρους και τεχνίτες, αυτή των εμπόρων και καπνομεσιτών που αναζητεί καινούριο τρόπο ζωής σύμφωνα με τα αστικά πρότυπα. Από πολύ νωρίς εγκαθίστανται στο Δοξάτο Ηπειρώτες έμποροι που ταξιδεύουν ως «Κυρατζήδες» σε όλες τις γνωστές αγορές των Βαλκανίων και διαπρέπουν στο εμπόριο και στις τοπικές επιχειρήσεις.
Χαλκιδικιώτες από το 1896 αλλά και ίσως μετά την αποτυχημένη εξέγερση της Χαλκιδικής(1822). Αιγυπτιώτες κά. Οι Δυτικομακεδόνες που έρχονται στο Δοξάτο επιδίδονται στην οικοδομική τέχνη. Μέχρι τα νεότερα χρόνια «μαστόρια» από το Τσοτύλι της Κοζάνης δούλευαν στο Δοξάτο το καλοκαίρι και το χειμώνα επέστρεφαν στα σπίτια τους.
Η πρώιμη αστικοποίηση του Δοξάτου είναι εμφανής μέσα από:
- Την Αρχιτεκτονική και ρυμοτομία : Λαμπρά εκπαιδευτήρια, περικαλλής Ναός του Αγίου Αθανασίου, επαύλεις που οικοδομούνται σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα , αλλά και τα ελληνικά αρχιτεκτονικά στοιχεία.
- Την οικονομία
- Την ενδυμασία
- Τη διασκέδαση
Η ισχυρή οικονομία και η ελκυστική θέση παράλληλα με την εμμονή των εμμονή των Δοξατιανών να επιμένουν σε κάθε τι ελληνικό (γλώσσα, θρησκεία κ.ά)
αποτελούν σίγουρα και τις αιτίες για την εμπλοκή των Δοξατιανών σε αιματηρούς αγώνες.
Η επεκτατική πολιτική των γειτόνων στα νεότερα χρόνια και λίγο πριν από την εκπνοή της μακραίωνης σκλαβιάς (για την περιοχή 560 χρόνια) προκαλεί στον πολύπαθο τούτο τόπο ολοκληρωτική καταστροφή.
Η πλούσια πολιτιστική δράση φαίνεται από:
- Την Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα των «Φιλίππων» 1870
- Αναγνωστήριο και βιβλιοπωλείο ελληνικών εκδόσεων
- Αρχαιολογική εταιρία
- Φιλαρμονική με Μαντολινάτα και θεατρικοί όμιλοι
- Ο Ναός του Αγίου Αθανασίου (1867) με το πετρόκτιστο καμπαναριό και το ξυλόγλυπτο τέμπλο.
- Αρρεναγωγείο και Παρθεναγωγείο με γυμναστήριο
Και στα νεότερα χρόνια τα λαμπρά Εκπαιδευτήρια που οικοδομήθηκαν με τη συμβολή του μητροπολίτη Χρυσοστόμου .
Στοιχείο της πολιτιστικής ζωής που χάνεται στα βάθη των αιώνων οι ιπποδρομίες. Κατάλοιπο του «Θράκα ιππέα» και του «φίλιππου πνεύματος» της ευρύτερης περιοχής . του Αρματωλού και του Κλέφτη της εποχής της Τουρκοκρατίας, συνεχίζοντας ως πιστός και αχώριστος φίλος του Δοξατιανού σε όλες τις αγροτικές ασχολίες, διατηρείται μέχρι σήμερα και αναβιώνει στις 2 Μάη στην πανήγυρη του Δοξάτου.
Το Δοξάτο συστάθηκε ως κοινότητα το 1919 και αποτελούνταν από τους οικισμούς Δοξάτο, Μπόριανη ( Άγιος Αθανάσιος), Μπουνάρμπασι (Κεφαλάρι) και Εφτελιά με έδρα το Δοξάτο.
Το 1922 ο οικισμός Μπόριανη αποσπάστηκε από την κοινότητα Δοξάτου και αποτέλεσε την κοινότητα Μπόριανης.
Το 1927 και η Εφτελιά. Και το 1928 με 1930 και το Κεφαλάρι αποσπάστηκε από το Δοξάτο και προσαρτήθηκε στην κοινότητα του Αγίου Αθανασίου.
Η Ηρωική και μαρτυρική πόλη και τιμής ένεκεν ονομάστηκε «Δήμος Δοξάτου» και έτυχε πολλών τιμητικών διακρίσεων. Λόγω της θυσίας των κατοίκων του Δοξάτου η Ελληνική πολιτεία τίμησε το Δοξάτο και τους κατοίκους του και σύμφωνα με το Β./ (ΦΕΚ 68/1949 τ.Α) η κοινότητα Δοξάτου αναγνωρίστηκε «τιμής ένεκεν» σε Δήμο Δοξάτου.
