του ΓΙΑΝΝΗ ΜΕΓΑ
Οι φωτογραφίες είναι από το αρχείο του συγγραφέα
Τρίτη 28 Ιουλίου 1908
ι κβ/τρικη επιτροπη ΤΟΥ "Κομιτάτου Ενώσεως και Προόδου" καθόρισε την 27η Ιουλίου ως "Ημέρα \Συμφιλίωσηζ". Την προηγουμένη απεστάλη αυτοκρατορικό διάταγμα προς όλα τα βιλαέτια, με το οποίο 1 ^η αμνηστία των πολιτικών κρατουμένων επεκτείνονταν και σε όλες τις ένοπλες ομάδες της Μακεδονίας, Ι που θα παρέδιδαν τα όπλα τους. Το Κομιτάτο όμως από την 26η Ιουλίου, είχε ειδοποιήσει όλες τις τοπι κές επιτροπές του και τα ανταρτικά σώματα στη Μακεδονία να οργανώσουν τη μαζική προσέλευση Ελλήνων, Βουλγάρων και Αλβανών κομιτατζήδων και συγχρόνως να φροντίσουν για την υποδοχή εκδρομέων που θα συγκε-[νιρόνονταν για τις πανηγυρικές εκδηλώσεις της συμφιλίωσης των εθνοτήτων στη Θεσσαλονίκη. Οι πιέσεις και οι ί, κυρίως προς τους Έλληνες αντάρτες ήταν τεράστιες. Όλο το σιδηροδρομικό δίκτυο της Μακεδονίας σε συναγερμό. Ακόμη και παροπλισμένα βαγόνια ξαναεμφανίστηκαν. Το πρωί της 28ης η κεντρική επιτροπή : ανακοινώσεις σε όλα τα προξενεία της Θεσσαλονίκης με πολλές πληροφορίες για τις εκδηλώσεις της ημέ-(Μζ. Το πλάνο των οργανωτών ήταν απλό: θερμή υποδοχή όλων των αφικνουμένων στους δυο σιδηροδρομικούς οιαθμούς της πόλης με μόνιμες επιτροπές υποδοχής, συγκέντρωση όλων τις απογευματινές ώρες στην πλατεία Ελευθερίας για τις τυποποιημένες ομιλίες, πορεία προς το Λευκό Πύργο και, τέλος, ολονύκτιες πανηγυρικές εκδη-ρεις στο κέντρο του Λευκού Πύργου παρουσία όλων των εθνοτήτων.
ι Η πολιτική σκοπιμότητα των εκδηλώσεων συμφιλίωσης ήταν τεράστια. Οι ιθύνοντες του Κομιτάτου γνώριζαν «ι η τελική επιτυχία της επανάστασης εξαρτιόταν από την ανεπιφύλακτη αποδοχή της από τις μεγάλες δυνάμεις
μιλα: Ο Γιάννης Ράμναλης με τον αξιωματικό Νονρή Μπέη.
*Το βιβλίο καλύπτει αναλυτικά τα γεγονότα της περιόδου από τον Ιανουάριο του 1908 έως τον Μάρτιο του 1909, με κέντρο όντα τη Θεσσαλονίκη, που υπήρξε για αρκετούς μήνες μετά την επανάσταση της 23ης Ιουλίου 1908 (10η Ιουλίου με το παλαιό •βολόγιο) η άτυπη πρωτεύουσα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ερευνά επίσης το ρόλο του "Κομιτάτον Ενώσεως και Μίοΐ'"και των μελών του που οργάνωσαν, εκτέλεσαν και κατεύθυναν την επανάσταση.
Οι Υιιπε Σαπάιηχΐίί και ΤοάοΓ Ρίΐηίίαίΐ στο «ξενοδοχείο της Αθλίας» (έκδοση: ΒαΓζίΙαί).
άνοιξη του 1909 ο Γκόνος γύρισε στο βάλτο μαζί με τους Λάζο Δοΰγιαμα και Γιώργο Καραϊσκάκη και το καλοκαίρι του ιδίου χρόνου σκοτώθηκε σε τουρκική νυχτερινή ενέδρα στη σκάλα του Νησιού, προδομένος από τον Απόστολο Ματόπουλο και το γιατρό Αντωνάκη. Μετά το γεγονός αυτό ο Απόστολος έφυγε για την Αμερική και χάθηκαν τα ίχνη του. Σύμφωνα όμως με τον Χαρ. Βενιζέλο ο Γκόνος έμεινε δύο χρό νια στην Αθήνα, επέστρεψε στο βάλτο το Νοέμβριο του 1910 και σκοτώθηκε σε ενέδρα στις 12 Φεβρουαρίου 1911, αφού πρώτα όμως εξετέλεσε τον προδότη Απόστολο.
***
Ο βούλγαρος κομιτατζής Αποστόλ Πέτκοφ εμφανί στηκε στα Γιαννιτσά με 400 ένοπλους συντρόφους του απ' όλη την περιφέρεια. Επί δύο μέρες τα Γιαννιτσά στρατοκρατούνταν από τους άνδρες του που περιπο λούσαν με εφ' όπλου λόγχη. Ο Αποστόλ κατέλαβε το διοικητήριο και διέδωσε ότι οι Νεότουρκοι τον είχαν ανακηρύξει βαλή της περιφέρειας Γευγελή-Γιαννιτσά-Βοδενά, προκαλώντας την οργή του Τούρκου διοικητή. Συγχρόνως οι οπαδοί του κατέλαβαν αρκετές πατριαρ χικές εκκλησίες της περιοχής. Ο Πέτκοφ ήταν επικεφα λής των βουλγαρικών δυνάμεων στην περιοχή της λίμνης των Γιαννιτσών και ένας από τους τέσσερις σημαντικότερους αρχικομιτατζήδες της κεντρικής
Μακεδονίας.
Παρασκευή 31 Ιουλίου 1908
απο τη ^ΑΟΥΣΑ με έκτακτη αμαξοστοι χία οι ντόπιοι οπλαρχηγοί Α' τάξης Ιωάννης •Σημανίκας, Σκοτίδας και Μακρής μαζί με πολ λούς Ναουσέους και Βεριώτες εκδρομείς.
***
Το βράδυ έφθασαν με το ίδιο τρένο ο βούλγαρος κομιτατζής Ηπ$ΐο Τχειπορεεν, προερχόμενος από τη Στρώμνιτσα, οι οπλαρχηγοί Κίτσος και Γεώργιος Καραϊσκάκης προερχόμενοι από τη Γευγελή,και ο καπετάν Λάζος Δούγιαμα ς με τ' αδέλφια του. Το ελλη νικό προξενείο θέλησε να οργανώσει λαμπρή υποδοχή για τον Λάζο Δούγιαμα και έστειλε στο σταθμό πλήθος Ελλήνων μαζί με τη φιλαρμονική της κοινότητας, χωρίς όμως κανέναν που τον γνώριζε προσωπικά. Πρώτος βγήκε από το τρένο ο Τ$επιορεεν, και, ώ του θαύματος!, οι Έλληνες άρχισαν να ζητωκραυγάζουν και η μπάντα να παιανίζει τον ελληνικό εθνικό ύμνο. Ο Τ$ειτιορεεν νομίζοντας ότι τον ειρωνεύονταν γύρισε επιδεικτικά την πλάτη του και απομακρύνθηκε. Μόνο τότε κατάλαβαν οι Έλληνες την πλάνη τους. Τελικά εμφανίστηκε ο Λάζος, τον χαιρέτησαν επίσημα οι παρευρισκόμενοι Νεότουρκοι αξιωματικοί και ξεκίνησε μια πολυπληθής πομπή που κατέληξε στο ξενοδοχείο Κολόμπο με επίσημο γεύμα προς τιμήν του. Στο ύψος της πύλης του Βαρδαρίου οι διαδηλωτές συνάντησαν και πάλι τον Τδειτιορεεν που εκφωνούσε λόγο από την αμαξά του. Ο Βούλγαρος αναγκάστηκε να διακόψει και κατέφυγε στο ξενοδοχείο της Αγγλίας. Αξίζει να σημει ωθεί ότι ο Τδεπιορεεν ήταν αυτός που μαζί με τον δ&π<1ίΐη$1α στις 2 Αυγούστου 1901 είχε απαγάγει την αμερικανίδα ιεραπόστολο δΐοηε.
Τα αδέλφια Δούγιαμα - Λάζος, Γκόνος, Μήτσος και Τράιος - γεννήθηκαν στην Μπαροβίτσα (=Καστανερή) στις πλαγιές του Πάικου. Κατέφυγαν στα βουνά από το 1901 κυνηγημένοι από τους Τούρκους και στην αρχή ενώθηκαν με τους κομιτατζήδες, το μόνο αποκούμπι που υπήρχε. Σύμφωνα με τον Γ. Μοδή, από την άνοιξη του 1906 εντάχθηκαν στα ελληνικά σώματα της περιο χής ανάμεσα από την Καρατζόβα (= Αλμωπία) και τη Γευγελή, κάτω από την καθοδήγηση του υπαξιωματικού Χρήστου Καραπάνου. Η αναφορά όμως του γενικού προξενείου για τα γεγονότα του 1908 αναφέρει ότι η προσχώρηση έγινε την άνοιξη του 1908. Λίγους μήνες μετά τη νεοτουρκική επανάσταση ο Λάζος, αρχηγός της ομάδας, και ο Γκόνος πήγαν στην Αθήνα για να αποφύ γουν τις τουρκικές σφαίρες. Οι Λάζος, Μήτσος και Τράιος δολοφονήθηκαν άναδρα το 1909 από τους Βουλγάρους. Ο τέταρτος αδελφός, Γκόνος, γέρος πια, δολοφονήθηκε το Μάιο του 1948 από τους βουλγαρο-μακεδόνες στο μεθοριακό φυλάκιο της Κάρπης.
Οι Νεότουρκοι οργανωτές, συνετά σκεπτόμενοι,
Ο Απόστολος Ματόπουλυς με τους οπαοους του στη Θεσσαλονίκη (έχόοαη: νΟίορουΙοχ).
ορρόντισαν απ' την αρχή να χωρίσουν τους Έλληνες από τους Βουλγάρους. Το ξενοδοχείο Κολόμπο έγινε η βάση των Ελλήνων οπλαρχηγών και αντίστοιχα το ξενοδοχείο της Αγγλίας των Βουλγάρων. Στο τελευταίο είχαν νοικιάσει ολόκληρο διαμέρισμα οι δαπάαηδία και Ραπίΐδίΐ προκαλώντας με αλόγιστη σπατάλη τους συμπατριώτες τους που είχαν συγκεντρώσει τα χρήμα τα με εράνους. Εκεί ο δαηάίΐηδία παραχώρησε συνέντευ ξη στο δημοσιογράφο Σπύρο Μελά, το περιεχόμενο της οποίας ήταν χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον, με χιλιοειπω μένα λόγια και κλισέ. Η περιγραφή όμως των δύο κομι-τατζήδων που προσφέρει ο Σ. Μελάς είναι πολύ χαρα κτηριστική:
"Έτρεξα στο "Ξενοδοχείο της Αγγλίας", όπον είχε καταλυθεί ο βούλγαρος αρχικομιτατζής Σανδάσκυ, ο αρχηγός των αυτονομιστών, που είχαν σηκώσει την ύποπτη σημαία "η Μακεδονία στους Μακεδόνες". Αεν ήτανε μονάχος του εκεί. Τον ακολουθούσε το αιμοστα γές του επιτελείο. Το πρωτοπαλίκαρο του, οδιαβόητος Πανίτσας, ο δολοφόνος του Σαραφώφ, ο Βούλγαρος δημοσιογράφος Ντελιράδεφ, που ακολουθούσε και προπαγάνδιζε στην εφημερίδα του τα δόγματα του Σανδάσκυ, ένας άλλος διάσημος κομιτατζής, ο Οικονόμωφ, που είχε στείλει πολλούς στον άλλο κόσμο κι ήταν ο πιο έμπιστος του "αρχηγού" και μερικοί άλλοι συμμορίτες, κουρελήδες, αναμαλλιάρηδες και γουρουνοτσάρουχοι. Είχανε κάμει το "Ξενοδοχείο της Αγγλίας" σωστή φωλιά αγριμιών. Χρειαζότανε δουλειά για να εισχωρήσω. Ξεμονάχιασα τον Οικονόμωφ, που
μιλούσε ελληνικά. Του εξήγησα ότι, από καταβολής κόσμου, δεν στάθηκεν Έλληνας πιο φανατικός από μένα στην ιδέα της ... αυτονομίας της Μακεδονίας κι ότι, για να φουντώσει τώρα η προπαγάνδα στην Ελλάδα, έπρεπε να μιλήσει ο Σανδάσκυ στις εφημερί δες.... Άνοιξε μια πόρτα και βρέθηκα στην κρεβατοκά μαρα του "αρχηγού". Ο Πανίτσας ήτανε μέσα, σκυμμέ νος σ'ένα τραπεζάκι γεμάτο χαρτιά. Ήτανε μια ζωηρή έκπληξη για μένα. Σήκωσε το κεφάλι. Άγγελος, σωστός, αυτός ο δολοφόνος. Ευγενικά χαραχτηριστικά, όμορ φα γαλάζια μάτια, μαλλιά ξανθά, δαχτυλιδωτά. Μου 'ριξε μια πρόσχαρη και πανάγαθη ματιά. Αν τον απα ντούσα στο δρόμο, θα τον πέρναγα για φοιτητή της Θεολογίας... Η καταγωγή του ήταν από την παραδου νάβια Ράχοβα της Βουλγαρίας, δεν είχε δηλαδή καμιά σχέση με τη Μακεδονία. Ο Σανδάσκυ καθότανε στο βάθος της κρεβατοκάμαρας και κάπνιζε. Έτσι αντίκρι σα τη μορφή του, τυλιγμένη με καπνούς. Έμοιαζε με Καλαβρέζο ληστή. Μεγαλόσωμος, με κάτι μπότες, σαν των παλιών θαλασσινών και μια πατατούκα ριγμένη απάνω του, βαρύ κεφάλι, πρόσωπο με μεγάλα χαραχτη ριστικά όλο γωνίες, παχιά φρύδια, μάτια παγερά, μεγά λο στόμα με λεπτά σφιγμένα χείλη, μουστάκι ψαλιδι σμένο, κι ένα παράξενο γενάκι που φύτρωνε κάτω από το ξυρισμένο, δυνατό σαγόνι. Είχε, τέλος, ένα πλατύ επιβλητικό μέτωπο. Δε μ' είχε προσέξει. Ο Οικονόμωφ τον ζύγωσε και κάτι του είπε. Σηκώθηκε αμέσως και πριν προλάβω να καταλάβω μ' έσφιξε μέσα στις χερού κλες του - ήταν ατελείωτες, σαν του χιμπατζή - και με φίλησε... Ήτανε της μόδας εκείνες τις παλαβές μέρες,
στη Θεσσαλονίκη, να φιλιούνται οι διάφορες φυλές και τα θρησκεύματα για επισφράγιση της αδερφοσύνης ...Δε μιλούσε καμία χριστιανική γλώσσα εκτός από τη δική τον. Δεν έμενε παρά η διεθνής γλώσσα. Μου 'γνεψε να καθίσω. Αλλά με νοήματα μπορούσε κανένας να πάρει τη γνώμη ενός αρχικομιτατζή για την τούρκικη μετα πολίτευση;".
Τέλος, εμφανίστηκε στη Θεσσαλονίκη και το πρώτο σώμα ρουμανόβλαχων του κομιτατζή Νταρλαγιάννη, που δρούσε με επιτυχία στην περιοχή Καστανιά -Ξηρολίβαδο του Βερμίου και που για πολλούς μήνες ήταν έμμονος στόχος του Βασ. Σταυρόπουλου.
Αυτές οι "εκδηλώσεις συμφιλίωσης" κράτησαν ένα
τετραήμερο και στέφθηκαν με απόλυτη επιτυχία. Τις Ι πρώτες μέρες του Αυγούστου συνέχισαν να φθάνουν στη Θεσσαλονίκη και άλλες ομάδες ανταρτών καθώς και εκδομείς από πολλά μέρη της Αυτοκρατορίας, αλλά και από την Ελλάδα. Το νεοτουρκικό κομιτάτο όμως είχε ήδη κατορθώσει να πείσει τις μεγάλες δυνάμεις ότι ο "μεγάλος ασθενής" ανέκαμψε. Έμπρακτη και άμεση απόδειξη, η διάλυση της διεθνούς χωροφυλακής που τα τελευταία χρόνια κηδεμόνευε τη Μακεδονία. Γρήγορα όμως τα πράγματα άλλαξαν. Έλληνες, Βούλγαροι και λοιποί αντιλήφθηκαν ότι το νεοτουρκικό κίνημα διέπο-νταν από μία άκρως εθνικιστική ιδεολογία, που σε συν δυασμό με τον τυχοδιωκτισμό πολλών μελών του σκοπό είχε όχι τη συμφιλίωση αλλά την απορρόφηση και τελικά την εξόντωση των μη Τούρκων.
Γιάννης Μέγας
·:' · ':! """"γ1 -
•
..,.., ;
'·
"··,·;' =' ϊ ΐ ,ι
Οί οπλαρχηγοί Γκόνος Πώτας και Αποστόλης με τους οπαδούς τους (έκδοση: 5οηίάε&).
και από τις εντυπώσεις που θα δημιουργούσε η αποδο χή αυτή μέσα στην Αυτοκρατορία.
Πώς όμως θα το πετύχαιναν; Τι θα εντυπωσίαζε τις μεγάλες δυνάμεις; Την απάντηση τη δίνει ο Βούλγαρος υπουργός αμύνης σε έκθεση του προς τον πρίγκηπα Φερδινάνδο:
"Μέσα σε ελάχιστες μέρες η Μακεδονία είναι αγνώ ριστη ... Με μία λέξη, κάτι ανεξήγητο και απίστευτο συμβαίνει ...Οι μεταρρυθμίσεις δέκα ετών δεν πρόσφε ραν στη Μακεδονία αυτά που η επανάσταση πρόσφερε μέσα σε δέκα μέρες!!".
Ο μοναδικός τρόπος να περάσει το μήνυμα της αλλα γής στις μεγάλες δυνάμεις ήταν μέσω των προξένων της Θεσσαλονίκης και των ανταποκριτών ξένων εφημερί-δων. Το Κομιτάτο λοιπόν ανέλαβε τον εντυπωσιασμό όλων αυτών με την οργάνωση των διαδηλώσεων λατρεί ας, των εκδηλώσεων συμφιλίωσης ανάμεσα στις διάφο-ρες εθνότητες και κυρίως ανάμεσα στους Βουλγάρους και στους Έλληνες, και των επισκέψεων αδελφοποίησης από διάφορες πόλεις της Αυτοκρατορίας και της Ευρώπης.
Στήθηκε έτσι μια εξαιρετική θεατρική παράσταση με έναν ικανότατο θιασάρχη. Το Κομιτάτο ανέθεσε το έργο στον Οσμάν Αντίλ μπέη, δήμαρχο Θεσσαλονίκης, άνθρωπο με πλούσιες οργανωτικές ικανότητες, που εκτιμούνταν πολύ από τους διπλωματικούς κύκλους της Θεσσαλονίκης και της Κωνσταντινούπολης.
Σημαντική προσωπικότητα της Θεσσαλονίκης την εποχή εκείνη ήταν ο Σαμ Λεβή, δημοσιογράφος της γαλ λόφωνης εβραϊκής εφημερίδας Ιοιιπι&Ι άε 5α1οηί(}ΐιε και δραγουμάνος της γαλλικής στη δημαρχία, που βοήθησε σημαντικά τον Αντίλ μπέη στην οργάνωση όλων αυτών
των εκδηλώσεων. Στο ενδιαφέρον βιβλίο του "ίε άεοΐίπ άι θΓθϊ553ηΐ" γράφει:
"Πολύ λίγοι άνθρωποι, ακόμα και ανάμεσα στους πολύ καλά πληροφορημένους, αντιλήφθηκαν τον Ιούλιο του 1908 ότι η ανατροπή του απολυταρχικού καθεστώτος και η αποκατάσταση του συντάγματος τον Μιντχάτ πασά ήταν η πιο παράξενη και εξαίσια μπλό φα που πλάσαρε το "Κομιτάτο Ενώσεως και Προόδου" στην Ευρώπη. Για να είμαστε απόλυτα αμερόληπτοι, πρέπει να παραδεχθούμε ότι δεν υπήρξε κανείς που να μην εξαπατήθηκε... Οι διακηρύξεις και οι διαδηλώσεις με τη σφραγίδα του Κομιτάτου που οργανώθηκαν τις μέρες αμέσως πριν και αμέσως μετά την επανάσταση της 10ης Ιουλίου, οι αμέτρητες εκδηλώσεις συμπάθειας, οι απίστευτες σκηνές συμφιλίωσης που πρόσφεραν οι Βούλγαροι, οι Έλληνες και οι Αλβανοί, καθώς και οι λόγοι ατόμων όπως ο Εμβέρ, είχαν ως αποτέλεσμα να πιστέψουμε πραγματικά ότι κάτι άλλαξε στην Τουρκία.... Σημαντικότατο ρόλο στην αποδοχή της επα νάστασης από τις μεγάλες δυνάμεις και κατ' επέκταση στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης έπαιξαν οι εκθέσεις των προξένων της Θεσσαλονίκης που ήταν ιδιαίτερα κολακευτικές και αισιόδοξες ....Το ξεπέρασμα των τελευταίων δισταγμών των προξένων οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε δύο παράγοντες: πρώτος ήταν η παρουσία του Οσμάν Αντίλ μπέη, δημάρχου της πόλης, και δεύτερος η παρουσία στη Θεσσαλονίκη του νομομα θή Εμμανουέλ Σαλέμ, τη συνδρομή του οποίου είχε εξασφαλίσει το Κομιτάτο... Χάρη και σ' αυτούς, η επα νάσταση έγινε αποδεκτή πολύ πιο γρήγορα ... Πρέπει όμως να προσθέσω ότι το Κομιτάτο δεν άργησε να πλη ρώσει με τη μεγαλύτερη αχαριστία τις υπηρεσίες και
των δύο αυτών ατόμων."
Δεν χωράει λοιπόν καμιά αμφιβολία ότι οι εκδηλώ σεις είχαν οργανωθεί επιδέξια από τους Νεότουρκους. Συγχρόνως όμως είναι γεγονός αναμφισβήτητο ότι υπήρχε και ο πραγματικός ενθουσιασμός του πλήθους ως αποτέλεσμα των τεράστιων αλλαγών που είδαν μέσα σε λίγα εικοσιτετράωρα. Ο κόσμος είχε κουραστεί από την απολυταρχία αλλά και από την αιματοχυσία ανάμεσα σε Τούρκους, Έλληνες και Βουλγάρους στις πόλεις και στην ύπαιθρο. Ο Αμερικανός καθηγητής δάιενίΐΐ έγραψε:
"Ήταν ένα παραλήρημα που μόνο εάν το ζούσε κάποιος μπορούσε να το αποδεχθεί ως πραγματικό γεγο νός, και όπως όλες οι συναισθηματικές ακρότητες περι είχε και μια κολοσσιαία αυταπάτη. Την ημέρα ή την εβδομάδα μετά ης γιορτές των αδελφοποιήσεων, ο λαός σίγουρα θα ξυπνήσει από τη μέθη και, ξαφνικά, νηφά λιος θα ανακαλύψει ότι ο κόσμος δεν είχε πράγματι αλλάξει εξαιτίας μιας έκστασης. Οι Βούλγαροι θα αντι ληφθούν ότι παρέμειναν Βούλγαροι, οι Τούρκοι ότι είναι ακόμα Τούρκοι, ενώ οι Έλληνες, οι Αρμένιοι και οι Σέρβοι θα αισθάνονται ακριβώς όπως και πριν...".
Σχεδόν όμαις ήταν πλήρης η απουσία των Ελλήνων ανταρτών. Τα ελληνικά προξενεία Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου δεν είχαν δώσει ακόμη την τελική εντολή για την εμφάνιση των ενόπλων σωμάτων στα αστικά κέντρα. Οι Νεότουρκοι πίεζαν ασφυκτικά τους Έλληνες οπλαρχηγούς Κλειδή και Δοξογιάννη με τους 120 άνδρες
τους, που μόλις πριν τρεις μέρες είχαν αποφυλακιστεί στο Μοναστήρι και που βρίσκονταν προσωρινά στη Θεσσαλονίκη, να παραμείνουν στις εορταστικές εκδηλώ σεις ως αντιπρόσωποι των Ελλήνων. Οι οπλαρχηγοί και οι άνδρες τους όμως επιβιβάστηκαν νωρίς το πρωί στο ατμόπλοιο Ζάκυνθος της εταιρείας Γιαννουλάτος και έφυγαν για τον Πειραιά.
Το πρωί μπήκαν στη Δράμα οι Βούλγαροι κομιτα-τζήδες Υαηε 5αηάαπ$1α και ΤοάοΓ Ραπίΐδα. μαζί με καμιά δεκαριά οπαδούς τους. Παρέδωσαν τα όπλα τους στις αρχές και έφυγαν αμέσως για το σιδηροδρομικό σταθ μό των Σερρών για να πάρουν το τρένο για τη Θεσσαλονίκη. Στις Σέρρες τους υποδέχθηκαν πολλοί Τούρκοι αξιωματικοί και τους ασπάστηκε ο ίδιος ο μουτεσαρίφης. Σκοπός τους ήταν να είναι οι πρώτοι Βούλγαροι που θα έμπαιναν στη Θεσσαλονίκη.
###
Το απόγευμα έφθασε στη Θεσσαλονίκη ο ντόπιος οπλαρχηγός Απόστολος Ματόπουλος, αρχηγός μικρού σώματος που δρούσε στην περιοχή της λίμνης τα)ν Γιαννιτσών, με πέντε οπαδούς του και χωρίς όπλα. Στο σιδηροδρομικό σταθμό έγινε δεκτός από Τούρκους αξιω ματικούς, στρατιωτική μπάντα που παιάνιζε τον ελληνι κό εθνικό ύμνο και πλήθος κόσμου. Οι Νεότουρκοι παρέθεσαν γεύμα προς τιμήν τους στο ξενοδοχείο Κολόμβο, όπου παρακάθισαν 70 περίπου αξιωματικοί και ορισμένοι βουλγαροσυμμορίτες. Από εκεί όλοι μαζί κατευθύνθηκαν στην πλατεία Ελευθερίας, όπου είχαν
Ο οπλαρχηγός Λάζος Δούγιας (στο κέντρο) με τ' αδέλφια του και Νεότουρκους αξιωματούχους.
ήδη αρχίσει οι εορταστικές εκδηλώσεις. Ο Απόστολος Ματόπουλος ήταν από το Γίδα (= Αλεξάνδρεια) και δρούσε στο βάλτο των Γιαννιτσών με τη μικρή του ομάδα ως υπαρχηγός του Γκόνου Γιώτα. Υπήρξε ένα από τα πιο πολυφωτογραφημένα πρόσωπα, κυρίως με Νεότουρκους αξιωματικούς, τις μέρες μετά την επανά σταση. Ήταν ο πρώτος από τους Έλληνες οπλαρχη γούς που παρουσιάστηκε στη Θεσσαλονίκη χωρίς την πρότερη έγκριση του προξενείου και υπήρξαν υποψίες ότι χρηματίστηκε από τους Νεότουρκους (δες τηλεγρά φημα του Αγγλου προξένου ίαπιΐ) της 28ης Ιουλίου) και ότι συνεργάστηκε μαζί τους.
#*#
Λίγο μετά τον Ματόπουλο έφθασε στο σιδηροδρο μικό σταθμό έκτακτη αμαξοστοιχία από τη Δοϊράνη με 600 εκδρομείς, Τούρκους, Έλληνες και Βουλγάρους μαζί με το μουφτή, τον έλληνα επίσκοπο Φώτιο και το βούλγαρο αρχιμανδρίτη. Δημιουργήθηκε μεγάλη πορεία που κατέληξε στην πλατεία Ελευθερίας και οι επίσημοι συγκεντρώθηκαν στο σαλόνι του ξενοδοχείου της Αγγλίας.
***
Οι αμαξοστοιχίες διαδέχονταν η μια την άλλη. Πεντακόσιοι Αλβανοί και Σέρβοι εκδρομείς, κυρίως από τη περιοχή του Ρΐΐοΐιονο, κοντά στα τουρκοσερβικά σύνορα, έφθασαν στο σταθμό και οδηγήθηκαν στην πλα τεία Ελευθερίας. Ανάμεσα τους ο μουφτής Ιμπραήμ αφέντης και ο Σέρβος μητροπολίτης Ρασκοπρισρένης.
***
Στην πλατεία Ελευθερίας οδηγήθηκαν επίσης, μόλις έφθασαν από το Κιλκίς, οι βούλγαροι κομιτατζήδες της περιοχής Αριδαίας ΤοάοΓ Ιναηον και Οεΐί Καάεν.
***
Αίγα λεπτά μετά κατέφθασε η αμαξοστοιχία από τις Σέρρες με τους δαικίοηδία και Ραηΐίχα που έγιναν πανη γυρικά δεκτοί από οπαδούς τους και οδηγήθηκαν στο ξενοδοχείο της Αγγλίας για να συναντηθούν με τους εκδρομείς από τη Δοϊράνη, τη Σερβία και τους κομιτα τζήδες του Κιλκίς. Πρώτος εμφανίστηκε στο μπαλκόνι του ξενοδοχείου της Αγγλίας ο 5αη(1αη8ΐα που έβγαλε έναν παθιασμένο λόγο εκθειάζοντας την επανάσταση και φθάνοντας στο σημείο να επιτεθεί κατά της πολιτι κής της βουλγαρικής κυβέρνησης στη Μακεδονία. Αμέσως μετά πήρε τον λόγο, μιλώντας στα βουλγαρι κά, ο κομιτατζής Ιναπον, ανεβασμένος ακόμη στην άμαξα μπροστά στο ξενοδοχείο, και απέδωσε τη δυστυ χία της Μακεδονίας στην ιδιοτελή πολιτική των βαλκα νικών κρατών. Μόλις κατέβηκε από την άμαξα, έσπευ σε να τον αγκαλιάσει ο Ματόπουλος μέσα στις ξέφρε νες ζητωκραυγές του πλήθους. Η πιο συγκινητική στιγ μή ήταν όταν άρχισε να μιλάει με ψιθυριστή φωνή λόγω του πολύ προχωρημένου της ηλικίας του ο μουφτής Ιμπραήμ αφέντης, λέγοντας ότι ήρθε από την πιο μακρινή γωνιά της Μακεδονίας για να εκφράσει την
ευγνωμοσύνη του στη νέα γενιά, στους μαθητές του πατριώτη Κεμάλ μπέη, για την απελευθέρωση της πατρίδας. Οι ομιλίες κράτησαν πάνω από μια ώρα και όλοι μαζί άφησαν την πλατεία, περπατώντας κατά μήκος της παραλίας και συγκεντρώθηκαν στο κέντρο του Λευκού Πύργου για να αρχίσει εκεί μια νέα σειρά εκδηλώσεων και ασπασμών.
***
Ο Αγγλος πρόξενος Ε&ιτιΐ) παρακολούθησε όλες τις εκδηλώσεις και στο τέλος της ημέρας έστειλε το παρα κάτω τηλεγράφημα:
"Παρ ' όλα τα αναμφισβήτητα και πρωτόγνωρα αυτά γεγονότα ο σκεπτικισμός πρέπει να υποκύψει στο θαυ μασμό. Οι παρατηρήσεις μας είναι ότι, με εξαίρεση τον Αμπντί, ένα κοινό λήσταρχο, όλοι οι άλλοι οπλαρχη γοί, την παράδοση των οποίων παρακολουθήσαμε, ανή κουν στην κατηγορία αυτών που έχουν μοναδικό σκοπό να απελευθερώσουν τη χώρα τους από την τυραννία και την καταπίεση. Είναι φυσικό λοιπόν οι άνδρες αυτοί να θελήσουν να δουν εάν η Συνταγματική Κυβέρνηση είναι διατεθειμένη να τους παραχωρήσει το βαθμό ελευθερίας που επιθυμούν. Δεν υπάρχει απολύ τως τίποτα που να τους εμποδίσει να ξαναπάρουν τα βουνά εάν δεν υλοποιηθούν οι παραχωρήσεις. Οι Ζ&ηά&Ώ&ϊ και Ραηίΐ5Ά, που έχουν ήδη χαρακτηριστεί "παράνομοι" στη Βουλγαρία, δεν είναι απίθανο να επι διώκουν κάποια έντιμη ανάπαυλα. Στην περίπτωση μάλιστα του Έλληνα Αποστόλη ήδη ακούστηκε ότι υπήρξε χρηματική αποζημίωση. Θα ήταν λοιπόν συνετό να διατηρήσουμε αρκετές επιφυλάξεις έως ότου εκδη λωθούν οι προθέσεις των συμμοριών που προέρχονται από τις γείτονες χώρες ...Το καρναβάλι των εορτα σμών που κράτησε τρεις μέρες έφθασε στο τέλος του και η πόλη σταδιακά βρίσκει το φυσιολογικό της ρυθμό. "
Ανάμεσα σ' αυτούς που έζησαν τα γεγονότα από κοντά ήταν και ο Α. Ζάννας, που στ' απομνημονεύματα του αναφέρει τα εξής:
"Συνέβησαν τότε αρκετά νόστιμα, γιατί όλοι ήθελαν να εκφωνήσουν λόγους. Δεν ήξεραν όμως τι να πουν και αγόραζαν από μερικούς επιτήδειους έτοιμους λόγους πουήταν πάντα ομοιόμορφοι, με ελάχιστες παραλλαγές. Ακουγες λοιπόν σε ένα γεύμα τρεις και τέσσαρες φορές τον ίδιο λόγο. Εμείς τα παιδιά τους είχαμε μάθει απ' έξω, γιατί άρχιζαν με τις φράσεις: "Τριανταδνό χρόνια πέρασαν, αφ' ότου αυτός ο άτι μος, ο παλιάνθρωπος (= ο σουλτάνος Χαμίτ) μας στέ ρησε τις ελευθερίες μας. Τώρα χάρις στους ήρωες του Νεοτουρκικού Κομιτάτου επανακτήσαμε την ελευθερία, που ήταν και θα είναι πάντα κτήμα του τουρκικού λαού" ...".
***
διπλα: Ο Αποστόλης, όπως τον αποκαλούσαν οι Τούρκοι, μεΝεότουρκο αξιωματικό. (Έκδοση: 5οηίά&3).
Την πιο δεικτική όμως και άκρως πατριωτική περι γραφή μας την άφησε ο δημοσιογράφος Σπύρος Μελάς:
"Ένας λαός, που είχε να μιλήσει αιώνες, ξέσπαζε τώρα... Οποιοσδήποτε, φτάνει να μπορούσε να ανοίξει το στόμα τον, ανέβαινε σε μια καρέκλα κι άρχιζε. Κι αμέσως μαζεύονταν γύρω του άνθρωποι, να τον ακού σουν και να βραχνιάσονν φωνάζοντας:- Γιασασίν αδα-λέτ! (= Ζήτω το Σύνταγμα). Πήγαινα να περιγράψω μια επανάσταση κι έπεφτα πάνω σε πανηγύρι. Όλο το από γευμα κι ως αργά τη νύχτα έφταναν από το εσωτερικό και από τη Δυτική και την Κεντρική και από την Ανατολική Μακεδονία μπουλούκια διάφορα κι ετερό κλιτα, με τις πιο παρδαλές μορφές κι ακόμα πιο παρδα λές φορεσιές. Είχε κάθε μπουλούκι το μπαϊράκι του. Το καθένα με το χρώμα του και με ρητά στο γλωσσικό του ιδίωμα. Βουλγαρικά, κουτσοβλάχικα, ελληνικά και τούρκικα. Ήταν όλοι βρώμικοι, κουρελιασμένοι, με προβατοπροβιές τυλιγμένες γύρω στις γάμπες τους, άλλοι με σάκκους κι άλλοι με ταγάρια στους ώμους, με παγούρια, κρεμασμένα στη μέση τους κι άδεια φυσεκλί-κια, σταυρωτά στο στήθος, αξούριστοι, τριχωτοί, γενά τοι, μακρομάλληδες, ταλαιπωρημένοι. Τι ήταν όλοι αυτοί; Αντάρτες, κομιτατζήδες που ανήκαν σε τρεις-τέσσερες οργανώσεις. Κατέβαιναν από τα βουνά, όπου σφάζανε οι μεν τους δε, με τον πιο άγριο τρόπο, δολο φονούσαν παπάδες και προεστούς, άνοιγαν σκολειά κι εκκλησίες, χωριά ολάκερα - ακόμα λίγες μέρες πριν. Και τώρα κατέβαιναν στη Θεσσαλονίκη "ν' αδερφω θούν". Το νεοτουρκικό Κομιτάτο "Ένωση-Πρόοδος"με την κήρυξη του Συντάγματος είχε δώσει γενική αμνη στία - όχι μόνο σ' αυτούς, που κυκλοφορούσαν στην ύπαιθρο.αλλά και σ' όσους γέμιζαν τις τουρκικές φυλα κές της Μακεδονίας, τους δράστες των πιο φριχτών εγκλημάτων κατά των μαρτυρικών πληθυσμών. Όλοι αυτοί οι "πανηγυριστές του Συντάγματος" είχαν βάφει τα χέρια τους έως τους αγκώνες σ' αίμα, προ πάντων ελληνικό. Το πρόγραμμα τους, που το είχαν βάλει σε πράξη από χρόνια, ήταν η εξόντωση του ακμαίου ελλη νικού στοιχείου για ν' αλλάξουν όσο μπορούσαν την εθνολογική σύνθεση της Μακεδονίας και να την παρου σιάσουν βουλγαρική. Τα στελέχη του Κομιτάτου "Ένωση-Πρόοδος" περίμεναν όλους αυτούς τους πρά-χτορες και τα εχτελεστικά όργανα των σκοτεινών αυτών οργανώσεων, για να τους μιλήσουν από το μπαλκόνι του μεγάλου τότε ξενοδοχείου "Σπλεντίτ". Ο Εμβέρ μπέης κι ο ντοκτόρ Ναζίμ μπέης είχανε βραχνιά-σει να βγάζουν δεκάρικους λόγους. Ανάμεσα στα πλήθη αυτά ήταν μπόλικοι Βούλγαροι αξιωματικοί, μεταμ φιεσμένοι σε χωριάτες, παπάδες, δασκάλους, όργανα των δύο κομμάτων της Σόφιας, που είχαν οργιάσει στη Μακεδονία. Κάτω, στο δρόμο, άνθρωποι των Νεότουρκων, τους μοίραζαν κονκάρδες, από άσπρο και κόκκινο ατλάζι. Και φαντάζομαι τα γελοία που' καναν από μέσα τους, όταν τις κάρφωναν στα στήθεια τους... Με τους απαίσιους αυτούς τύπους έπρεπε να διαγωνι ζόμαστε τώρα, σ' αυτές τις ατελείωτες διαδηλώσεις της Θεσσαλονίκης, υπέρ του Συντάγματος."
Τετάρτη 29 Ιουλίου 1908
Ξ
ΗΜΕΡ/3ΣΕ Η ΕΚΤΗ ΜΕΡΑ μετά την επανάσταση. Οι πολιτικές, διοικητικές και αστυνομικές αρχές της Θεσσαλονίκης επανέλαβαν τη λει τουργία τους. Η πραγματική όμως εξουσία βρίσκο νταν στα χέρια του του Κομιτάτου. Τα ελληνικά προ ξενεία Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου κατέληξαν στο σύστημα που θα ακολουθούσαν για τη διάλυση των ανταρτικών ομάδων, με δεδομένη πλέον την απόφαση των Βουλγάρων να παραδοθούν. Οι παρα κάτω διαταγές διαβιβάστηκαν στους αρχηγούς σωμά των και στους οπλαρχηγούς:
Σε κάθε πόλη ή κωμόπολη πρώτα θα παραδίδε
ται η βουλγαρική ανταρτική ομάδα και μετά η ελλη
νική.
Η παράδοση οπλισμού θα έχει συμβολικό μόνο
χαρακτήρα. Ο κύριος οπλισμός θα κρύβεται στην
κάθε περιοχή.
Θα παραδίδονται μονάχα Μακεδόνες οπλαρχη
γοί και άνδρες, ατομικά ή σε μικρές ομάδες.
Αξιωματικοί και υπαξιωματικοί της ελεύθερης
Ελλάδας θα παραμείνουν κρυμμένοι και θα φυγαδευ
τούν με κάθε τρόπο στην Ελλάδα. Δεν πρέπει επ' ουδενί
τρόπω να δοθεί η εντύπωση προς τους Τούρκους και
τους ξένους παρατηρητές ότι στην άμυνα της
Μακεδονίας συμμετείχαν μαχητές από την Ελλάδα.
Επίσης κρίνεται ότι δεν επιτρέπεται σε Έλληνες αξιω
ματικούς να υποταχθούν στη θεατρική πράξη της παρά
δοσης όπλων, κάτι που θα σπίλωνε την αξιοπρέπεια
τους.
Θα παραμείνουν στον Όλυμπο ορισμένοι ένο
πλοι πυρήνες που θα χρησίμευαν ως συνδετικός κρί
κος ανάμεσα στην Ελλάδα και στη Μακεδονία.
Ορισμένοι Έλληνες οπλαρχηγοί θα παραμείνουν
ως πράκτορες μέχρι νεωτέρας διαταγής.
Οποιαδήποτε παράδοση θα γίνεται με την πρότε
ρη έγκριση του γενικού προξενείου Θεσσαλονίκης ή
Μοναστηρίου.
Τα παραπάνω έδιναν τέλος στις διακηρύξεις των Νεότουρκων για την αυθόρμητη και ενθουσιώδη παράδοση των ελληνικών ανταρτικών ομάδων. Το ελληνικό προξενείο καθόρισε με απόλυτη τάξη, πλην ορισμένων εξαιρέσεων, τη σειρά και τον αριθμό των μακεδονομάχων που θα "παραδίδονταν".
***
Εμφανίστηκε στη Θεσσαλονίκη ο βουλγαροφάγος της περιοχής Λαγκαδά, ο αμούστακος καπετάνιος Γιάννης Ράμναλης με τη συντροφιά του, ξαφνιάζοντας Τούρκους και Βουλγάρους, που αντιλήφθηκαν ότι αυτό το παιδαρέλι τους είχε τρομοκρατήσει για τόσους μήνες. Οι Νεότουρκοι αξιωματικοί βιάζονταν ποιος πρώτος θα φωτογραφηθεί μαζί του και οι Έλληνες
αιίιτερα: Οι Βούλγαροι κομιτατζήδες από το Κιλκίς ΤοάοΓ Ιναπον και Οεΐί Κανεά, με οπαδούς τους. )Έκδοση: ΒεπαυΆαχίίη). δεξια: Ο Ρουμανόβλαχος κομιτατζής Νταρλαγιάννης με συντρόφους του. (Έκδοση: Βατζίΐαί).
ποιος πρώτος θα τον περιποιηθεί. Ο Γιάννης Ράμναλης από τη Ράμνα ή Ράβνα (υπήρχαν πέντε χωριά μ' αυτό το όνομα - τρία στα νότια του νομού Κιλκίς, ένα στο νομό Σερρών και ένα στο νομό Χαλκιδικής. Πιθανότερο είναι το σημερινό χωριό Πετροκέρασα στη Χαλκιδική) είχε προσχωρήσει στον αγώνα το φθινόπωρο του 1904. Από το 1906, με την έγκριση του προξενείου Θεσσαλονίκης, δημιούργησε το δικό του μικρό σώμα με νεαρούς αγρό τες στην περιοχή του Λαγκαδά. Τη μέρα ζούσαν ανάμε σα στους Τούρκους και στους Βουλγάρους δουλεύντας κανονικά στα χωράφια χωρίς κανείς να τους υποψιάζε ται και τη νύχτα γίνονταν ο τρόμος και ο φόβος της περιοχής και ιδιαίτερα του Ζάροβου (= Νικόπολη, επαρχίας Λαγκαδά), που πρώτη είχε ενταχθεί στην Εξαρχία. Αξίζει να σημειωθεί ότι την Κυριακή 15 Νοεμβρίου 1908 δόθηκε στο θέατρο του Ομίλου των Φιλόμουσων ευεργετική παράσταση του θιάσου του Κονιτσιώτη για να τιμήσουν τον Γιάννη, τα έσοδα της οποίας πήγαν υπέρ της εκκλησίας του χωριού Ράμνα.
Πέμπτη 30 Ιουλίου 1908
Ι ι ΑΘΡΟΑ προσελευση Ελλήνων οπλαρχηγών και
^Ιβουλγάρων κομιτατζήδων από τη μακεδόνικη
Ι Ι ύπαιθρο συνεχίστηκε. Το μεσημέρι έφθασε από
τη Γευγελή ο κρητικός καπετάνιος Στέλιος Κοκκινάκης,
του σώματος Καραπάνου, με 12 άνδρες του έχοντας
παρουσιαστεί την προηγουμένη στη Γευγελή. Ο επιλο χίας του ελληνικού στρατού, Χρήστος Καραπάνος (= Πάνος Μελάς) έδρασε στο τρίγωνο που ορίζεται από τα Γιαννιτσά, την Έδεσσα και τη Γευγελή με κέντρο το όρος Πάικο και την Καρατζόβα (= Αλμωπία). Όταν ο Καραπάνος έλαβε τη διαταγή από το προξενείο Θεσσαλονίκης, ειδοποίησε τους διάφορους οπλαρχη γούς του να κρύψουν τα όπλα στα χωριά και να παρουσιαστούν στις τοπικές αρχές της Αριδέας και της Γευγελής. Ο ίδιος παρέμεινε στην περιοχή ως πράκτο ρας, περιοδεύοντας τα χωριά και συντονίζοντας τον αγώνα έως το φθινόπωρο του 1908.
***
Λίγο αργότερα κατέφθασε στη Θεσσαλονίκη ο οπλαρχηγός Α' τάξης Γκόνος Γιώτας από τα Γιαννιτσά με δώδεκα από τους άντρες του και οι Νεότουρκοι του επιφύλαξαν ιδιαίτερα μεγάλες τιμές. Ο Γκόνος Γιώτας γεννήθηκε το 1866 στα Γιαννιτσά. Από το Φεβρουάριο του 1905 έδρασε στη λίμνη των Γιαννιτσών - ο βάλτος και οι καλύβες του ήταν το πραγματικό του σπίτι. Ο στρατηγός Κάκκαβος τον ονόμασε "το στοιχείο της λίμνης". Ασπονδος του εχθρός ο βούλγαρος αρχικομι-τατζής Αποστόλ Πέτκωφ. Μετά τις εκδηλώσεις γύρισε στα Γιαννιτσά για να αντιμετωπίσει τον Πέτκωφ και αργότερα έφυγε για την Αθήνα φοβούμενος δολοφονική απόπειρα των Τούρκων. Σύμφωνα με τον Γ. Μόδι], την
